Wojna

1 września 1939 roku rozpoczęła się II wojna światowa. Odpowiadając na akt mobilizacyjny, Mycielski zgłosił się do stacjonującego w Sanoku 2 Pułku Strzelców Podhalańskich, który wchodził w skład 3 Brygady Górskiej wojsk Korpusu Ochrony Pogranicza Armii „Karpaty".

Został skierowany do udziału w walkach toczących się w okolicach Krosna, Dukli i Sanoka. Po wkroczeniu (8 września 1939 roku) wojsk słowackich do Rymanowa, a oddziałów niemieckich do Krosna, Brygada wycofywała się w stronę Stryja i Sambora. Jednak po informacji o wejściu do Polski od wschodu wojsk sowieckich zaprzestano dalszych działań. Część oddziałów przekroczyła granicę węgierską, gdzie złożyła broń. We wrześniu 1979 roku Mycielski tak wspominał ten czas:

40 lat temu – (to było 18 września?) – przekraczałem w Karpatach przełęcz Użocką z całą kompanią – oddaliśmy broń Węgrom – jakiś ich generał stał «na baczność» i płakał, jakiś nasz podoficer zastrzelił się kilka kroków od nas, pod lasem. Polska scena, sceneria też.” (9 września 1979, w: Z. Mycielski, „Notatki od 29 VIII 79 – 12 II 80", niepublikowany rękopis, Archiwum Zygmunta Mycielskiego).

On sam przedostał się do Budapesztu, gdzie poszedł prosto do kuzyna, Janoša Eszterházy. Ten pomógł mu przedostać się przez Jugosławię i północne Włochy do Francji, gdzie Mycielski chciał wstąpić do formujących się przy armii francuskiej oddziałów wojska polskiego.

Granicę francuską przekroczył w listopadzie 1939 roku.

Zygmunt Mycielski na froncie francuskim, czerwiec 1940

Od razu spotkał Polaków, zmierzających jak i on do polskiego wojska. Wspominając ten czas po latach, notował:

I ja do tego wojska jechałem na zachód, ale nie byłem w stanie nikogo ani zagrzewać do boju, ani prawić o nieugiętej polskiej legionowej przeszłości. […] Sądziłem jednak, że front francuski, opór na linii Maginota, potrwa dłużej niż nasz, na granicach od Prus Wschodnich po Słowację (Z. Mycielski, „O Ksawerze Pruszyńskim w 25 rocznicę zgonu. 1975", w: tegoż, „Postludia", Kraków 1977).

Kolejne miesiące kompozytor spędził w Coëtquidan, gdzie ukończył też kurs dla podchorążych. W połowie kwietnia 1940 roku wraz z I Dywizją Grenadierów, w której służył, został skierowany do Lotaryngii, do strefy przyfrontowej w rejonie Nancy. Pod koniec maja polskie oddziały ruszyły na front. Mycielski trafił niedaleko miasteczka Dieuze. Tam, podczas zaciętych walk z wojskami Hitlera, 17 czerwca 1940 roku, cudem unikając rozstrzelania, dostał się do niemieckiej niewoli. Resztę wojny spędził w przeznaczonym dla francuskich jeńców Stalagu Xa, w okręgu Szlezwik-Holsztyn na północy Niemiec.

Stalag był wojskowym obozem pracy, Mycielski natomiast po ukończonej w Coëtquidan podchorążówce miał prawo pójść do obozu jenieckiego, oflagu.

Zygmunt Mycielski (trzeci z lewej) w stalagu, Wigilia 1941. Z listów do matki, BJ

Jak zatem doszło do tego, że umieszczono go w znacznie cięższych warunkach? Mycielski utrzymywał, że nie przyznał się do tego, iż jest podchorążym i dlatego skierowano go do stalagu wraz z szeregowymi żołnierzami. Jednak w listach do matki z 1941 roku pojawiają się informacje, jakoby to Niemcy nie chcieli uznać jego praw, bo stracił na froncie dokumenty i nie mógł potwierdzić, że jest oficerem. W rezultacie przebywał w Stalagu Xa aż do wejścia aliantów. Lata spędzone w niewoli były dla niego skrajnie trudnym doświadczeniem. Choć nie zaznał torturowania (czemu po latach sam niekiedy się dziwił), ciężko pracował fizycznie. Przenoszony z miejsca na miejsce, zasilał tzw. „komenderówki”, czyli miejsca przymusowej pracy w gospodarstwach rolnych. Jeńcy byli tam wykorzystywani jako darmowa siła robocza. Słabo karmieni, nieraz traktowani gorzej niż zwierzęta, jednak na tyle dobrze, by być w stanie pracować w polu i przy bydle. Co jakiś czas wracali do obozowych baraków. Tam właśnie, wiosną 1943 roku Mycielskiemu udało się zdobyć papier nutowy i skomponować niewielkich rozmiarów utwór o znamiennym tytule Fiat voluntas tua (Bądź wola Twoja). Do matki pisał wówczas: „Ja dobrze, wśród 100 Francuzów i 30 Belgów”. Utwór pisany z myślą o Wielkiej Nocy 1943 roku, był wykonywany podczas nielicznych nabożeństw przez niewielki zespół złożony ze zgromadzonych w obozie jeńców.

Ostatnim etapem niewoli Mycielskiego był karny obóz w Quickborn Himmelmoor, gdzie został przeniesiony pod koniec grudnia 1944 roku.

Fragment obozowego notatnika Mycielskiego z zaznaczeniem miejsc pracy przymusowej. Archiwum Zygmunta Mycielskiego, BN

Pracował tam przy wyrobie torfowiska. Po latach wspominał:

Tam było ciężko, głód, ale mnie nie torturowano (20 stycznia 1986, w: Z. Mycielski, „Niby-dziennik ostatni", Warszawa 2012).

Szczęśliwie wojna chyliła się ku końcowi. 3 maja 1945 roku wojska alianckie wyzwoliły stalag. Sam Mycielski ledwo tego dożył, tak bardzo był w tych dniach osłabiony. W końcu, dzięki pomocy brytyjskich żołnierzy, przedostał się z Himmelmoor, mijając po drodze zbombardowany Hamburg, do Paryża, by tam z wolna rozpoczynać powojenne życie. Kolejne miesiące spędził we Francji, by 5 listopada 1945 roku powrócić do Polski.