Pięć pieśni weselnych na sopran i fortepian do słów Brunona Jasieńskiego (1934)
Wyk. Joanna Freszel – sopran, Mariusz Rutkowski – fortepian
Dokumentacja 31. festiwalu „Warszawskie Spotkania Muzyczne”
Studio Koncertowe Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego Poniedziałek, 8 maja 2017, godz. 19.00
Organizatorzy koncertu: Związek Kompozytorów Polskich i Program 2 Polskiego Radia
Producent nagrania koncertu: Związek Kompozytorów Polskich
Nagranie z zasobów Związku Kompozytorów Polskich
Zygmunt Mycielski:
Przed wojną napisałem Pięć pieśni weselnych. Te Pieśni weselne to są właściwie może jedynym kawałkiem, który trochę jakoś funkcjonuje i bywa tu i ówdzie grany. To jest cykl do słów Brunona Jasieńskiego, napisany w roku [1]931, wykonała go po raz pierwszy Modrakowska w Paryżu z Nadią Boulanger przy fortepianie. Te wiersze, które były wtedy bardzo nowoczesne, ja z tych wierszy wybrałem to, co dotyczy chłopskiego wesela, i to wesele w pięciu pieśniach jest ujęte – tak, jak to wtedy potrafiłem, i to było wydane przed wojną u Gebethnera i Wolffa. W 39 roku cały nakład się zniszczył, spalił czy zgubił w czasie wojny.
Przebywając w drugiej połowie maja 1934 roku na Wileńszczyźnie, w majątku Orniany należącym do Michała hrabiego Tyszkiewicza (i jego małżonki Hanki Ordonówny, właściwie Anny Marii Pietruszyńskiej), Zygmunt Mycielski napisał do Matki:
W tych warunkach stała się katastrofa. Znalazłem świetne teksty Bruno Jasieńskiego – i mam już cykl pieśni (z listu do matki Marii pisanego w drugiej połowie maja 1934 roku).
Graniczące z oburzeniem zadziwienie nad ekscerpcją fragmentów poetyckich wyraził we wspomnieniach zamieszczonych w para-dzienniku Rok myśliwego Czesław Miłosz: „Żeby galicyjski hrabia akurat to wybrał…” (Czesław Miłosz, Rok myśliwego, Znak, Kraków 2001, s. 83). Zdumienie przyszłego Noblisty, który po raz pierwszy zetknął się z Zygmuntem Mycielskim w styczniu 1935 roku w Paryżu, wiązało się z faktem, że owe „świetne teksty […] Jasieńskiego” pochodziły ze Słowa o Jakóbie Szeli. Wybór ten zaniepokoić musiał także matkę Marię z Szembeków Mycielską, skoro w liście z 30 maja 1934 kompozytor tłumaczył swoją fascynację jednocześnie uspokajając:
Co do tekstów – to nie ma się czym alarmować. […] A [Jasieński] napisał świetny poemat, z którego wybrałem do mej muzyki 5 tekstów. […] To że tam o zbira Szelę chodzi, to nikt się nie dowie, bo w handlu tego nie ma. A jeśli za kilkanaście lat to wyszperają, to będzie to już historja muzyki, a nie żywa aktualność. […] Czy nie cudowne teksty do pieśni? A kto tu co o Szeli się dowie? (z listu do matki z 30 maja 1934).
W bibliotece Michała Tyszkiewicza natknął się Zygmunt Mycielski na poemat Wiktora Zysmana, który jako Bruno Jasieński opublikował w roku 1926 „wykorzystujące poetykę pieśni ludowej” Słowo o Jakóbie Szelii. Mycielski z całego poematu wybrał fragmenty Pieśni I odnoszące się do ludowego wesela (tytułowy bohater, 35-letni Jakób Szela poślubia 15-letnią Salomeę Niewiarowską, która stanie się jego czwartą małżonką), otwierając i zamykając cykl szczególną śpiewką, w której, niejako wbrew zdrowemu rozsądkowi, w tanecznym transie uczestniczą ludzie wraz z ożywioną przyrodą i wyposażeniem wiejskiej izby.
Prace nad tym cyklem pieśni, rozpoczęte w maju 1934 roku musiały zostać zakończone najpóźniej pod koniec sierpnia tego samego roku, gdyż 6 IX 1934, z zakopiańskiej „Atmy”, w której odwiedzał Karola Szymanowskiego, relacjonował matce chwile skupienia nad partyturą:
Dzisiaj Sz.[Szymanowski] czytał moje „weselne” – tak mu się podobały: dał mi kilka fenomenalnie cennych rad, przecudownych, szczegółowych, arcycudnych trouvaille, które natychmiast stosuję. Podobają mu się wszystkie, tylko w drugiej chce („Padał deszcz”) bym rozprowadził plumplanie fortepianu w ósemki, z ćwiartek. Niema racji, ale mu tego nie mogę powiedzieć, bo on jest mistrzem zbyt sytuowanym (z listu do matki z 6 IX 1934).
W podobny sposób wyraziła się o tym cyklu Nadia Boulanger, zamierzając podjąć rozmowy na temat kilku rozwiązań wokalnych.
Przy akompaniamencie Nadii Boulanger umuzycznione strofy Słowa o Jakóbie Szeli śpiewała Maria Modrakowska, która zebrała szereg pochwał (m.in. „magia jej sztuki równa jest jej urokowi”). Francuska krytyka, bardzo ogólnie odnosząca się do zaprezentowanych podczas tego koncertu utworów, zwróciła szczególną uwagę na cykl Zygmunta Mycielskiego, charakteryzując jego utwory jako te, które „wywarły najlepsze wrażenie”, były wesołe, inspirujące, wyraziste, poruszające, pełne wigoru, niespokojne rytmicznie, przepełnione fantazją myśli, wreszcie – stanowiące rękojmię jego sukcesu.
Pieśni wchodzące w skład cyklu Mycielskiego interpretować można jako pięć muzycznych szkiców, obrazów, uwieczniających różnorodne sceny ludowego wesela. Kolejne ogniwa cyklu zestawione są przede wszystkim w oparciu o zasadę kontrastu agogicznego. Choć pozornie trzy ostatnie pieśni utrzymane są w szybkim tempie, twórca rozbija przedostatnią na dwa ogniwa – zamaszysty mazurek zwieńczony zostaje spokojnym odcinkiem o charakterze rozbudowanej cody, której liryczna ekspresja, uwypuklona wycofanym, obniżonym poziomem dynamicznym i rozrzedzeniem faktury, przynosi uspokojenie przed zawrotną, wartką pieśnią finałową.
W Pieśniach weselnych stylizacji poddane zostały idiomy taneczny i pieśniowy obecne w polskim folklorze muzycznym – ogniwa skrajne odczytywać można w kategorii zbiorowego, żywiołowego tańca, ogniwo drugie – lirycznej pieśni, trzecie – żywej przyśpiewki, czwarte zaś – mazurka dopełnionego lirycznym zaśpiewem. Mycielski nie wprowadził tu ani cytatów in crudo ani melodii stylizowanych na wzorce ludowe. Melodie pieśni, wykorzystujące obok przebiegów diatonicznych, niekiedy w zawoalowany sposób nawiązujących do podhalańskich lidyzmów, kroki chromatyczne i skoki, interpretować można co najwyżej w kategoriach dalekich odniesień, reminiscencji elementów melodycznych tradycyjnej kultury muzycznej. Co więcej, ich chwiejność tonalną uwypukla różnorodność rozwiązań harmonicznych – ostinata, centralizacyjne oddziaływanie pojedynczych dźwięków, figur, współbrzmień, paralelizmy, przesycenie tkanki brzmieniowej dysonującymi wielodźwiękami (sekundy w niskich rejestrach, współbrzmienia septymowe, nonowe). Dzięki zabiegom takim pieśni te zachowują, także dzisiaj, niezwykłą świeżość fakturalną oraz tonalno-harmoniczną.